Opis dzieła sztuki to jedna z umiejętności, które mogą przydać się na egzaminie maturalnym. W przypadku uczniów zdających maturę z przedmiotu historia sztuki najpewniej będzie to wręcz zadanie obligatoryjne.
Warto więc dowiedzieć się, jak należy opisywać dzieła sztuki, aby uzyskać w tym zadaniu przyzwoitą punktację. Choć na pierwszy rzut dokładne opisanie na przykład obrazu może wydawać się czymś trudnym i wymagającym, to jednak dzięki znajomości pewnych podstawowych zasad oraz dzięki pomocy paru prostych sztuczek uczeń powinien poradzić sobie z tym wyzwaniem bez poważniejszych problemów.
Jak opisać dzieło sztuki — obraz lub rzeźbę — w sposób prawidłowy i z zachowaniem wymaganych na egzaminach zasad? Które aspekty są najważniejsze i koniecznie trzeba je uwzględnić opisując dzieło sztuki? Odpowiedzmy na te pytania.
Czym jest dzieło sztuki?
Na początku warto zacząć od rzeczy najbardziej podstawowych, a mianowicie: czym właściwie jest dzieło sztuki? Trzeba od razu przyznać, że 150 lub 200 lat temu odpowiedź na tak sformułowane pytanie byłaby znacznie łatwiejsza, niż w czasach współczesnych. Sztuka bardzo zmieniła się w naszym stuleciu. Zwłaszcza te jej nurty, które związane są z szeroko rozumianym postmodernizmem dawniej niekoniecznie miałyby jakiejkolwiek szanse na obecność w galeriach.
Sprawa jest bardziej skomplikowana, ponieważ wzmiankowane odmiany sztuki mają też swoich zaciekłych krytyków, którzy sprzeciwiają się stosowaniu terminu „sztuka” na przykład w odniesieniu do białych kwadratów na białym tle, niewidzialnych rzeźb (niedawno pewien włoski artysta sprzedał takową za kwotę kilkudziesięciu tysięcy euro i tym podobnych).
Ma to swoje konsekwencje również jeśli chodzi o opisy dzieł sztuki, bo jak, dla przykładu, miałby wyglądać opis niewidzialnej rzeźby lub białego kwadratu na białym tle? Dla bezpieczeństwa lepiej więc przyjąć w tym tekście bardziej klasyczną definicję sztuki, a ponadto odnosić to pojęcie przede wszystkim do malarstwa.
Większość definicji dzieł sztuki zakłada konieczność występowania następujących faktorów:
- Koncepcja autora: dzieło sztuki musi stanowić byt przemyślany, poczęty świadomie z wyobraźni i/lub intelektu twórcy.
- Walory estetyczne: nie należy ich identyfikować z pięknem, przynajmniej w konwencjonalnym znaczeniu (pamiętajmy chociażby o tzw. estetyce brzydoty). Przez walory estetyczne dzieła sztuki rozumiemy jego jakość artystyczną, biegłość warsztatową twórcy oraz szereg innych, niekiedy niepochwytnych czynników, które oddziaływają na percepcję odbiorcy.
- Obecność twórcy/twórców: za sztukę uznajemy jedynie to, co zostało stworzone przez człowieka. Dziełami sztuki nie są więc na rozmaite przejawy piękna natury. Sztuką może być co najwyżej odwzorowanie tegoż piękna przez artystę.
Oczywiście, powyższa definicja ma charakter raczej roboczy i jest do pewnego stopnia arbitralna. Każda możliwa definicja dzieła sztuki może zostać poddana w wątpliwość, zarówno przez teoretyka, jak i też przez samego artystę. Przykładowo, Witkacy uważał, że powieść nie jest i nie może być dziełem sztuki. Spory o sztukę współczesną to natomiast temat tak bogaty i szeroki, że jego omówienie wymagałoby oddzielnego artykułu.
Jak opisać dzieło sztuki? Od czego zacząć?
Akademicki czy też szkolny opis dzieła sztuki powinien stosować się do paru podstawowych reguł. Dotyczą one struktury tekstu opisującego oraz czy rzeźbę, ale także aspektów, jakie powinien poruszać prawidłowo wykonany opis dzieła sztuki.
- Wstęp: nie musi on być uwydatniony w tekście na przykład poprzez odrębny akapit czy podtytuł. Musimy jednak zacząć opis dzieła sztuki od podania czytelnikowi podstawowych informacji, takich jak: autor dzieła, kierunek artystyczny do którego dzieło przynależy, technika wykonania, perspektywa (odwrotna, górna, kulisowa), kompozycja (diagonalna, horyzontalna, centralna, symetryczna), format dzieła.
- Rozwinięcie: w tej części tekstu szczegółowo opisujemy dzieło sztuki (np. obraz): co przedstawia; jaka jest jego tonacja; nastrój; co wyraził artysta; jakie postaci są obecne; co „dzieje się” na przestrzeni dzieła.
- Zakończenie (opcjonalne): opis dzieła sztuki nie musi posiadać zaznaczonego zakończenia, jednak można strukturyzować tekst w ten sposób w celu ułatwienia sobie zadania
Powyższe informacje odnoszą się rzecz jasna przede wszystkim do malarstwa, i to tego bardziej konwencjonalnego. Opis przykładowo rzeźby współczesnej czy instalacji artystycznej będzie wymagać odmiennego podejścia.
Czy można więc nauczyć się tego, jak opisać dzieło sztuki skoro tak naprawdę strukturę i kompozycję każdego opisu w dużej mierze determinuje specyfika opisywanego dzieła? Jak najbardziej można. Najlepszą metodą nauki pisania — i dotyczy to również opisów dzieł sztuki — jest oczywiście lektura. Warto więc sprawdzić, jak różne dzieła sztuki są opisywane przez specjalistów w tej dziedzinie, czym różnią się na przykład opisy antycznych rzeźb od opisów współczesnych instalacji artystycznych, na ile szczegółowe są zazwyczaj opisy obrazów oraz jak umiejętnie wplatać szczegóły w tekst, aby zachował on względnie wysoką wartość stylistyczną, będąc jednocześnie łatwym w lekturze.
Opis a recenzja dzieła sztuki
Istnieje jeszcze jedna bardzo ważna reguła dotycząca opisów sztuki, której bezwzględnie należy przestrzegać, a mianowicie: opis obrazu lub rzeźby nie jest recenzją. Istota oraz zadanie opisów dzieł sztuki mają charakter czysto deskryptywny: autor po prostu stara się opisać, możliwie jak najdokładniej i najbardziej czytelnie, wybrane dzieło sztuki. Recenzja natomiast z zasady spełnia również funkcję waloryzującą, a więc nie tylko opisuje, ale też ocenia.
Recenzent może więc napisać na przykład, że dane dzieło jest nieudane, przekaz artysty nie jest jasny i tak dalej. Osoba wykonująca opis dzieła sztuki powinna natomiast całkowicie zrezygnować z jakichkolwiek ocen czy sądów subiektywnych. Pociąga to za sobą także określone konsekwencje w warstwie językowej. Opisując dzieło sztuki korzystamy z trzeciej osoby liczby pojedynczej. Nie używamy też wyrażeń sugerujących subiektywność, jak „wydaje się”, „można przypuszczać”, „trudno powiedzieć” i tym podobnych.
Przykładowy opis dzieła sztuki: obraz pt. „Pasterka i jej stado”, autor: Daniel Ridgway Knight
Obraz o formacie prostokątnym. W centralnej partii przedstawiona jest postać kobiety spoglądającej w lewo, trzymając oburącz zielony worek ponad głową. Kobietę otacza stado owiec, umiejscowione na dalszym planie, co stwarza wrażenie dominacji postaci głównej nad tłem obrazu. W dalszej perspektywie widoczny jest popołudniowy wiejski pejzaż, z lekko zachmurzonym niebem oraz niskimi drzewami, które podświetlają promienie słońca padające z prawej strony. Obraz jest statyczny, kobieta wydaje się zamyślona, a stado owiec stanowi jedynie spokojne tło. Barwy są jasne, a kolorystka obrazu wysoce realistyczna. Głowna postać stwarza wrażenie pewnego niepokoju, kontrastując z sielskim pejzażem słonecznego popołudnia.
Podsumowanie
Czy opis dzieła sztuki jest czymś, czego można się nauczyć? Z perspektywy technicznej: jak najbardziej tak. Warto jednakowoż pamiętać o specyfice, jaką cechują się opisy rzeźb, obrazów czy instalacji artystycznych. Sama znajomość podstawowych zasad opisu dzieła sztuki, nawet w połączeniu ze sprawnością stylistyczną nie zawsze wystarczy. Ogromną rolę odgrywa również przygotowanie merytoryczne, a więc po prostu nasza wiedza na temat sztuki. Im wiedza ta będzie bogatsza, tym więcej rzeczy będziemy w stanie dostrzec oraz właściwie opisać.
Podstawowych kompetencji w zakresie historii sztuki dostarcza nam edukacja w szkole. Zgłębić tę dziedzinę można przy pomocy korepetycji z historii-sztuki udzielanych przez znakomitych specjalistów w tej dziedzinie. W katalogu BUKI można znaleźć setki ogłoszeń korepetytorów, którzy dysponują bogatą erudycją w zakresie historii sztuki, jak i też biegłością opisu wszelkich dzieł, od malarstwa, przez rzeźbę, aż po instalacje artystyczne oraz inne formy sztuki.
