Polszczyzna jest uznawana za język o bardzo skomplikowanej strukturze gramatycznej. Być może na co dzień nie dostrzegamy tego faktu, ponieważ mówimy po polsku od małego i „myślimy” w tym języku. Aby się o tym przekonać, wystarczy jednak zapytać o zdanie obcokrajowca mieszkające w Polsce. Jeśli ktoś studiował np. filologię języka obcego, na pewno zna sporo przypadków wykładowców — a więc osób z wykształceniem filologicznym oraz ponadprzeciętną świadomością językową — którzy pomimo wielu lat spędzonych w Polsce nadal mają poważne problemy z naszym językiem.
Spora w tym zasługa polskich rzeczowników, a mówiąc bardziej precyzyjnie: deklinacji. Przypomnijmy, że o ile deklinacja istniała w języku łacińskim, to już języki wywodzące się z łaciny, jak hiszpański, włoski czy portugalski, są jej pozbawione. W obrębie polszczyzny natomiast nie tylko odmieniamy rzeczowniki przez liczby i rodzaje, ale również przez przypadki. Tych ostatnich jest aż 7, podczas gdy na przykład język hiszpański ma tylko 4 przypadki, których używanie nie wpływa zresztą na samą formę rzeczownika.
W porównaniu więc do języków, które posiadają tylko koniugację, a deklinacja jest w ich zakresie ograniczona, jest to naprawdę spora różnica. Praktyka dowodzi jednak, że prawidłowe odmienianie czasowników sprawia problemy nie tylko osobom z innych krajów, ale również natywnym użytkownikom języka polskiego. Jak wiadomo, najlepszą formą nauki gramatyki, a także leksyki oraz stylistyki każdego języka jest czytelnictwo. Odrobina teorii jednak również się przyda, zwłaszcza w przypadku osób w wieku szkolnym, które odmianę czasowników w języku polskim muszą opanować np. w celu zaliczenia egzaminu lub poprawienia oceny końcowej z przedmiotu.
Odmiana rzeczownika przez przypadki
W Polszczyźnie forma rzeczownika jest zawsze determinowana przez trzy okoliczności, a mianowicie:
- Rodzaj
- Liczbę
- Przypadek
Przy czym należy dodać, że w większości przypadków rodzaj rzeczownika jest ustalony już wcześniej, ergo rzeczownik występuje w formie żeńskiej/męskiej/nijakiej niezależnie na przykład od szyku zdania czy sensu wypowiedzi. Do wyjątków należą między innymi rzeczowniki denominujące profesję, dla przykładu: nauczyciel/nauczycielka, rzecznik/rzeczniczka, siatkarz/siatkarka. Zależnie od każdego z tych aspektów, końcówka rzeczownika będzie przybierać inną formę.
|
Rzeczownik w mianowniku |
Rodzaj |
Liczba |
Przypadek |
Rzeczownik w odmienionej formie |
|
Jabłko |
Męski |
Pojedyncza |
Dopełniacz |
Jabłka |
|
Kobieta |
Żeński |
Mnoga |
Celownik |
Kobietom |
|
Książka |
Żeński |
Pojedyncza |
Narzędnik |
Książką |
|
Drzewo |
Nijaki |
Mnoga |
Dopełniacz |
Drzew |
|
Drzewo |
Nijaki |
Mnoga |
Biernik |
Drzewa |
|
Piłkarz |
Męski |
Mnoga |
Miejscownik |
Piłkarzom |
W formie skrótowej, poglądowej tabelki odmiana rzeczowników przez przypadki w języku polskim może wydawać się prostsza, niż jest w rzeczywistości. Jedną z cech charakterystycznych języka polskiego jest dość duża ilość rzeczowników, które mając tę samą końcówkę w mianowniku, mogą odmieniać się inaczej w pozostałych przypadkach. Przykładowo wyrazy pies oraz bies różnią się tylko pierwszą literą. Pies w dopełniaczu liczby pojedynczej będzie jednak przyjmował formę „psa”, natomiast bies w dopełniaczu to „biesa”.
Do tego trzeba dodać jeszcze ogromną liczbę możliwych końcówek rzeczownika w mianowniku, o wiele większą, niż na przykład w językach łacińskich. Co ciekawe, to właśnie wyrazy pochodzące z łaciny i/lub greki są dość proste w odmianie, prawdopodobnie dlatego, że zostały zaadaptowane do polszczyzny w sposób „książkowy”, tj. głównie przez literaturę oraz naukę, a nie w sposób samoistny poprzez naturalną migrację słów. Wyrazy takie, jak chociażby poezja, instytucja, kreacja, fascynacja odmieniają się w sposób regularny i nieco schematyczny, poniekąd przypominając tym samym reguły rządzące językami łacińskimi, takim jak hiszpański, portugalski czy włoski. Znacznie większe problemy mamy natomiast ze słownictwem, które migrowało do języka polskiego w sposób naturalny, oczywiście przede wszystkim z krajów ościennych. Wyraz „serce” jest pochodzenia czeskiego (w języku staropolskim spotykamy jedynie formę „sierdzie”), i odmienia się inaczej, niż przykładowo „nożyce” czy „sinice”, ma też inny rodzaj oraz liczbę od standardowych rzeczowników kończących się na „ce”.
Trudno się więc dziwić, że nauka polskiej gramatyki bywa prawdziwą katorgą dla obcokrajowców, zwłaszcza tych, dla których mową ojczystą jest któryś z języków o precyzyjnej i schematycznej konstrukcji gramatycznej. W porównaniu na przykład do języka hiszpańskiego, polska składnia jest o wiele bardziej plastyczna, jednak ceną za tą plastyczność jest ogromna ilość wyjątków oraz reguł pobocznych, których znajomość stanowi jeden z warunków biegłego posługiwania się językiem polskim.
Odmiana przez przypadki pytania
W znalezieniu odpowiedniej formy rzeczownika pomogą nam pytania. Odmiana rzeczowników przez przypadki w języku polskim — tak jak standardowo jest prezentowana przez podręczniki do gramatyki — uwzględnia odmienne pytania dla każdego z 6 pierwszych przypadków. Korzystanie z pytań nie jest konieczne przy wszystkich rzeczowników. Czasami jednak znacznie pomagać określić, czy przykładowo dany rzeczownik powinien przyjąć formę biernika, czy też dopełniacza.
|
Przypadek |
Pytanie |
Pełne pytanie |
Przykład |
|
Mianownik |
Kto? Co? |
Kto/Co istnieje? |
Na świecie istnieją ludzie |
|
Dopełniacz |
Kogo? Czego? |
Kogo/Czego brakuje? |
W zdaniu brakuje wyrazu |
|
Celownik |
Komu? Czemu? |
Komu/Czemu się przyglądam? |
Przyglądam się ogrodowi |
|
Biernik |
Kogo?Co? |
Kogo/ Co widzę? |
Widzę ogród |
|
Narzędnik |
Z kim? Z czym? |
Z kim/Z czym spaceruję? |
Spaceruję z psem |
|
Miejscownik |
O kim? O czym? |
O kim/O czym myślę? |
Myślę o ogrodzie |
Jak widać, w powyższej tabelce brakuje siódmego przypadku, a mianowicie wołacza. Wołacz w języku polskim nie posiada bowiem pytania. Rzeczowniki w wołaczu nie mają charakteru twierdzące, lecz wykrzyknikowy lub apostroficzny. Do wołacza dodaje się często „o!” w celu unaocznienia sensu rzeczowników odmienionych w tym przypadku, a więc na przykład „O Anno!” lub też po prostu „Anno”.
Najważniejsze zasady odmiany przez przypadki w języku polskim
Dla nauczenia się odmiany rzeczowników przez przypadki należy oczywiście znać każdy z 7 przypadków, łącznie z przynależącymi do nich pytaniami. Nauka przypadków poprzez przyswajanie tabelek z odmianami w przypadku języka polskiego nie będzie jednak efektywna. Wystarczy przejrzeć dowolny podręcznik do języka polskiego dla obcokrajowców, aby przekonać się, że tego rodzaju metoda, często pożyteczna przy nauce gramatyki innych języków, w odniesieniu do polszczyzny jest po prostu zbyt wymagająca.
Jak więc uczyć się przypadków? Poza wymienionymi zasadami (pytania), warto pamiętać o paru podstawowych regułach, które pozwolą uniknąć błędów językowych. Na przykład rzeczowniki w bierniku prawie zawsze będą zmieniać formę nie tylko w zależności od liczby i rodzaju, ale też twierdzącego lub przeczącego sensu zdania. Przykładowo:
Widzę (kto?co?) ogród
Nie widzę (kogo?czego?) ogrodu
W przeczeniach rzeczowniki w bierniku będą przybierać taką formę, jaką mają w dopełniaczu. Jeśli chodzi o przydatne zasady, to w sumie na tym można by zakończyć. Polską gramatyką przyswajamy bowiem przede wszystkim poprzez obcowanie z językiem, ze szczególnym uwzględnieniem języka literatury i/lub publicystyki. Oznacza to, że na błędy gramatyczne, ale także leksykalne i stylistyczne o wiele bardziej narażone będą osoby, które nie czytają lub też czytają niewiele.
Jednocześnie należy pamiętać, że przez przypadki odmieniają się nie tylko rzeczowniki, ale w większości także przymiotniki, liczebniki oraz zaimki.
Odmiana liczebnika i nazwisk przez przypadki
Odmiany liczebników i nazwisk przez przypadki bywają uznawane problematyczne. Tak naprawdę wystarczy jednak skorzystać tutaj z tych samych pytań i schematów, które zostały podane powyżej, a więc:
- Kto/Co istnieje? Istnieje dziesięć przykazań
- Kogo/Czego brakuje? Brakuje dziesięciu osób
- Komu/Czemu się przyglądam? Przyglądam się dziesięciu osobom
- Kogo/ Co widzę? Widzę dziesięć osób
- Z kim/Z czym spaceruję? Spaceruję z dziesięcioma osobami
- O kim/O czym myślę? Myślę o dziesięciu osobach
To samo dotyczy liczebników porządkowych. Odmiana liczebników porządkowych przez przypadki również wymaga dodawania czasowników do pytań głównych:
- Kto/Co istnieje? Istnieje pierwsze przykazanie
- Kogo/Czego brakuje? Brakuje drugiej osoby
- Komu/Czemu się przyglądam? Przyglądam się drugiej osobie
- Kogo/Co widzę? Widzę drugą osobę
- Z kim/Z czym spaceruję? Spaceruję z drugą osobą
- O kim/O czym myślę? Myślę o drugiej osobie
Problematyczna dla wielu osób jest odmiana liczebników porządkowych męskoosobowych w celowniku. Tutaj bowiem po raz kolejny daje o sobie znać dość chaotyczny charakter polskiej gramatyki, co możemy zobaczyć na poniższych przykładach:
- Komu/Czemu się przyglądam? Przyglądam się drugiemu jezuicie
- Komu/Czemu się przyglądam? Przyglądam się drugiemu telefonowi
- Komu/Czemu się przyglądam? Przyglądam się drugiemu psu
- Komu/Czemu się przyglądam? Przyglądam się drugiemu stołowi (nie „drugiemu stołu”)
- Komu/Czemu się przyglądam? Przyglądam się drugiemu biesowi (nie „drugiemu biesu”)
Jeszcze większe problemy sprawia nam odmiana nazwisk przez przypadki. Co więcej, według językoznawców odmieniać należy także nazwiska oraz imiona obcojęzyczne, przez co otrzymujemy następujący zestaw odmian:
- Kto/Co istnieje? Istnieje Cristiano Ronaldo
- Kogo/Czego brakuje? Brakuje Cristiana Ronalda
- Komu/Czemu się przyglądam? Przyglądam się Cristianowi Ronaldowi
- Kogo/Co widzę? Widzę Cristiana Ronalda
- Z kim/Z czym spaceruję? Spaceruję z Cristianem Ronaldem
- O kim/O czym myślę? Myślę o Cristianie Ronaldzie
Prawda, że trudne? Oczywiście, w języku potocznym, a nawet prasowym utrwaliły się inne formy. Zasady gramatyki są jednak nieubłagane: nazwiska również podlegają odmianie przez przypadki. Wszelkie tego rodzaju wątpliwości — związane czy to z odmianą przez przypadki, czy też innymi kwestiami — można sprawdzać na stronie Poradni Językowej PWN.
Odmiana przez przypadki — podsumowanie
Polska gramatyka, jak widać na załączonych powyżej przykładach, nie należy do łatwych dziedzin. W przypadku osób uczących się, studiujących lub też po prostu chcących pogłębić swoją wiedzę o języku polskim, bardzo pożytecznym rozwiązaniem mogą być profesjonalne korepetycje z języka polskiego. Obszerny katalog najlepszych korepetytorów można znaleźć w serwisie BUKI.
