Chociaż, przyzwyczajeni do zalet demokracji, na co dzień niemal nie dostrzegamy ustroju politycznego, który obowiązuje w naszym kraju, to jednak jest on jak najbardziej realny i organizuje istnienie i funkcjonowanie społeczeństwa w dość precyzyjnie określony sposób. Rzecz jasna, demokracja liberalna w polskim wydaniu nie jest wolna od mankamentów, o czym doskonale chyba wiemy. Tym niemniej, jest to jedno z większych zwycięstw w nowoczesnej historii Polski, a sama dominacja ustroju demokratycznego wcale nie jest czymś oczywistym. Dowodzą tego przykłady wielu innych krajów, również tych niezbyt oddalonych od Polski.
W tym tekście przyjrzyjmy się nieco dokładniej trzem głównym ustrojom politycznym. Wskażemy też ich najważniejsze aspekty oraz główne czynniki różnicujące. Dyscyplina zajmująca się ustrojami politycznymi to, rzecz jasna, przede wszystkim politologia, chociaż nie można zapominać, że korzenie np. demokracji liberalnej oraz kluczowa dla tegoż ustroju koncepcja praw jednostki mają swoje źródła w filozofii. Już teraz możesz zacząć szybko i efektywnie poszerzać swoją wiedzę w tej dziedzinie, korzystając z profesjonalnych korepetycji z politologii, które znajdziesz w bogatym katalogu ogłoszeń serwisu korepetytorskiego BUKI.
Czym jest ustrój polityczny?
Ustrój polityczny to, mówiąc najbardziej zwięźle, zestaw fundamentalnych zasad organizujących najbardziej bazowe aspekty działania państwa. To właśnie na poziomie ustroju politycznego decydują się między innymi tak kluczowe rzeczy, jak to:
- Kto sprawuje faktyczną oraz formalną władzę w kraju? Czy jest to jedna osoba, obdarzona praktycznie nieograniczoną władzą, czy też władza jest podzielona na przykład na rząd, parlament, sądownictwo i tak dalej?
- Jaki jest zakres władzy podmiotu ją sprawującego? Jak daleko może posunąć się władza, rządząc krajem?
- W jaki sposób wyłania się władza? Czy dzieje się to w ramach wyborów powszechnych, czy też może jakąś inną drogą?
Na ogół owe podstawowe “reguły gry”, typowe dla danego ustroju, są skodyfikowane w państwowej konstytucji. Dotyczy to nie tylko samych kwestii stricte ustrojowych, ale także istotnych i ściśle z nimi powiązanych materii, jak chociażby prawa jednostki. Nie bez powodu uważa się, że w niektórych ustrojach jednostka jest de facto poddanym w stosunku do władzy. Z kolei w innych ustrojach, przynajmniej na poziomie formalnym, to jednostka stanowi esencję państwa a wybory jednostek decydują chociażby o tym, kto i na jakich zasadach może sprawować władzę w kraju.
Jakie są główne rodzaje ustrojów politycznych na świecie?
Zasadniczo, wyodrębniamy trzy główne i najczęściej występujące ustroje polityczne. Należy przy tym pamiętać, że, jak zwykle w naukach społecznych, wiele zależy tutaj od wstępnie obranych przesłanek. Zależnie od tego, jakie kryteria klasyfikacji przyjmiemy na wstępie, różnie mogą wyglądać rezultaty. Na potrzeby tego teksty przyjmujemy, że kluczowym kryterium jest zakres władzy oraz sposób jej sprawowania. W ten sposób możemy wyodrębnić następujące ustroje polityczne:
- Totalitaryzm: cieszący się zdecydowanie “najgorszą sławą”. W ustroju totalitarnym, jak sama nazwa wskazuje, władza polityczna sprawowana przez dany podmiot (wodza lub partię) ma charakter totalny, ergo może przenikać w nawet najbardziej intymne sfery życia obywateli, bez żadnego ogranicznika w postaci na przykład wspominanych wcześniej praw jednostki. Przeważnie ustroje totalitarne nie akceptują żadnej formy liberalizmu, nawet w sferze ekonomicznej. Współcześnie chyba najbardziej dobitnym przykładem totalitaryzmu jest Korea Północna.
- Ustrój autokratyczny: czasami bywa nazywany totalitaryzmem w wersji soft. Przykładem mogą być współczesne Chiny: kraj z jednej strony nowoczesny w warstwie ekonomicznej, dynamicznie się rozwijający oraz dość otwarty na świat. Z drugiej strony, władza polityczna w Chinach “może” dużo więcej, niż w jakimkolwiek ustroju demokratycznym, co dotyczy także np. prześladowania opozycji politycznej i/lub stosowania różnych środków reżimu politycznego.
- Ustrój demokratyczny: swoje źródła ma jeszcze w antycznej Grecji, chociaż, rzecz jasna, helleńska demokracja była demokratyczna tylko częściowo (tak samo, jak chociażby tzw. demokracja szlachecka z czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVI oraz XVII stuleciu. Pewne kluczowe cechy ustrojów demokratycznych pozostają jednak niezmienne: władza jest wybierana (przez ogół obywateli). Zakres kompetencji i możliwości władzy reguluje Konstytucja. Istnieje Trójpodział władzy na: sądowniczą, wykonawczą i prawodawczą. Tutaj jednak znowu wiele może zależeć od specyfiki demokracji wybranej w kraju czy nawet od charakterystyki partii politycznej, która aktualnie sprawuje władzę.
Czy istnieją systemy mieszane? Jak najbardziej. Jednym z nich jest tzw. absolutyzm oświecony. Może on zawierać całkiem sporo elementów demokratycznych i liberalnych, w różnym natężeniu. Istota władzy ma jednak charakter absolutny: to od osobistej decyzji “oświeconego” podmiotu sprawującego władzę zależy, jakie formy liberalizmu zostaną zaimplementowane, ile wolności będą miały jednostki i tak dalej. Chociaż więc na poziomie zewnętrznym absolutyzm oświecony może wydawać się tylko niewiele różny od niektórych demokracji, to jednak w rzeczywistości różnice sięgają o wiele głębiej.
Czytaj również: "Studia prawnicze - ile trwają i czy warto?"
Jakie są wyzwania i korzyści wynikające z różnych modeli rządzenia?
Chociaż najpewniej nikt z nas nie chciałby funkcjonować w ustroju totalitarnym czy nawet autorytarnym, to jednak demokracja również nie jest wolna od poważnych władz. Pierwszą z krytyk, przytaczanych przez przeciwników demokracji, jest fakt, że, co do zasady, w każdym społeczeństwie dominują jednostki o raczej przeciętnej inteligencji. Mówiąc inaczej: kluczowe decyzje są podejmowane przez ogół, który, nawet jeżeli posiada prawo do podejmowania takich decyzji, to z definicji nie posiada odpowiednich kompetencji. Prowadzi to do różnego rodzaju paradoksów, które uwidaczniają sondaże, jak np. jednoczesne popieranie niskich podatków na służbę zdrowia oraz żądanie wyższej jakości publicznej opieki zdrowotnej.
Demokracje z zasady dają też wielkie pole do popisu różnej maści populistom, którzy oferują ludowi proste i wpadające w ucho rozwiązania wszystkich problemów. Tym niemniej, jeżeli spojrzymy na ustroje totalitarne czy autorytarne, to demokracja, pomimo swoich wad, i tak wydaje się zdecydowanie najmniejszym złem.
