Chociaż etyka została wprowadzona do polskich szkół już dość dawno temu, to jednak dopiero od stosunkowo krótkiego czasu jest to przedmiot stanowiący właściwie równorzędną “konkurencję” dla religii (zwłaszcza w dużych miastach). Pomimo wszystko, rodzice oraz uczniowie często nie do końca wiedzą, czego należy się spodziewać po lekcjach etyki, a w rezultacie: czy w ogóle warto zapisywać się na ów przedmiot?
Właśnie te kwestie porusza niniejszy tekst. Poznasz podstawowe informacje na temat etyki i dowiedz się, jak w praktyce bywają prowadzone zajęcia szkolne z etyki. Etyka może być także ciekawym wstępem dla tych uczniów, którzy rozważają np. studia filozoficzne. W tym zakresie przydatne okażą się też, rzecz jasna, dobre korepetycje z filozofii, które bez trudu znajdziesz na stronach serwisu BUKI.
Czym jest etyka?
Zasadniczo, bardziej adekwatnym terminem niż “etyka” byłby tutaj termin “filozofia moralności”. Etyka jest określeniem węższym i przeważnie stanowi swego rodzaju opracowanie jakiejś wybranej filozofii moralności (np. chrześcijańskiej, kantowskiej itd).
Czym zaś jest sama filozofia moralności? Jest to, mówiąc najkrócej, filozoficzna refleksja nad fundamentalnymi kwestiami, które warunkują i określają to, co zwykliśmy nazywać moralnością. Nie ma jednej, powszechnie obowiązującej moralności, o czym przekonujemy się między innymi właśnie studiując piśmiennictwo z zakresu filozofii moralności. Istnieją rozmaite stanowiska, np. Fryderyk Nietzsche negował moralność jako taką i pisał, że “nie istnieją zjawiska moralne, istnieje jedynie moralna wykładnia zjawisk”. Niezależnie od tego, Nietzsche również opracował w swoich pismach pewien rodzaj moralności (lub też a-moralności).
Filozofia moralności od zawsze stara się też znaleźć odpowiedzi na pytania dotyczące źródła naszych przekonań moralności oraz ich sankcji, a mianowicie: co tak naprawdę warunkuje moralność i etykę? Czy jest to tylko kwestia niezupełnie uświadomionego konsensusu społecznego, residuum zwierzęcych instynktów (ten kierunek podjęły niektóre współczesne dyscypliny naukowe, jak socjobiologia oraz psychologia ewolucyjna) czy też może byt człowieka posiada jakiś wertykalny punkt odniesienia (Boga, Sacrum, Absolut, innego rodzaju “siłę wyższą”) i źródła moralności leżą poza naszym światem?
Od dość dawna podejmowano też próby opracowania “moralności bez źródła”. W czasach nam współczesnych jedną z takich prób była “Etyka ponowoczesna” Zygmunta Baumana. Nieco wcześniej Leszek Kołakowski napisał esej pt. “Etyka bez kodeksu”, aczkolwiek było to jeszcze zanim filozoficzne zainteresowania Kołakowskiego zwróciły się w kierunku religii. O wiele wcześniejsze jest dzieło pt. “Zarys Moralności bez Powinności i Sankcji”, którego autorem jest mało znany w naszym kraju filozof Jean Marie Guyau.
Dzieła Kołakowskiego oraz Guyau co prawda tylko w jakiejś części mieszczą się w spektrum “moralności bez źródła”. Łączy je jednak (a także wiele innych filozoficznych książek) pewna cecha fundamentalna, którą jest w tym wypadku poszukiwanie alternatywy dla moralności mającej swoje źródła w religii objawionej.
Istnieje też, rzecz jasna, całe multum innych stanowisk, np. w obrębie tzw. filozofii analitycznej próbuje się, mówiąc z grubsza, oprzeć moralność na logice i, w ten sposób, nadać etyce rzekomo niemożliwą do odparcia sankcję.
Czy etyka jest obowiązkowa i jak wygląda lekcja etyki?
Partycypowanie w lekcjach etyki nie jest obowiązkowe. Przedmiot ten organizuje się na pisemny wniosek rodziców. Jeszcze do niedawna wydawało się, że od nadchodzącego roku szkolnego 2023/2024 dokonanie wyboru pomiędzy lekcjami religii a etyką będzie obowiązkowe. Ostatnio pojawiły się jednak informacje, podług których Ministerstwo Edukacji zrezygnowało z tego pomysłu.
Jeśli chodzi natomiast o drugie pytanie, a więc jak wyglądają lekcje etyki, to odpowiedź brzmi: to zależy. Pierwszym czynnikiem decydującym o zawartości, przebiegu oraz, niestety, jakości lekcji etyki będzie przygotowanie nauczyciela. Na uniwersytetach zajęcia z etyki są prowadzone przez profesorów lub doktorów habilitowanych, którzy na co dzień “specjalizują się” w tej dziedzinie, a i pomimo tego z jakością ćwiczeń czy wykładów bywa bardzo różnie.
W teorii lekcje etyki powinny zaczynać się od wyjaśnienia uczniom podstawowych pojęć: etyka, moralność, filozofia moralności. Dalej zajęcia powinny polegać na możliwie jak najbardziej bezstronnym przeglądzie i omówieniu różnych istniejących stanowisk, różnych tendencji filozoficznych oraz różnych filozofów. Naturalnie, zależy to także od wieku uczniów (tutaj przyjmujemy, że mowa o osobach w wieku licealnym, ewentualnie na etapie ostatnich klas szkoły podstawowej).
W praktyce często jednak etyka ma “luźniejszą” formę i polega przede wszystkim na konwersacjach pomiędzy uczniami, w których nauczyciel spełnia funkcję moderatora. Trudno ocenić, czy jest to bardziej wartościowa forma od tej wzorowanej na nauczaniu uniwersyteckim (w trakcie ćwiczeń na uczelni rzecz jasna także się rozmawia, ale na ogół bazą dla rozmowy jest jakiś tekst, który studenci wcześniej musieli przeczytać).
Czytaj również: "Najpopularniejsze nurty literackie i co je wyróżnia"
Rola etyki w szkole: krótkie podsumowanie
Etyka to nauka samodzielnego myślenia i refleksji nad podstawami naszych zachowań moralności. Te efekty brania udziału w lekcjach należy wymienić jako główne zalety. Jeżeli przedmiot jest prowadzony na wzór zajęć uniwersyteckich, uczeń wyniesie z niego ponadto cenną wiedzę z zakresu historii idei, która później będzie stanowić część posiadanej erudycji i/lub przyda się na dalszych etapach nauki, przede wszystkim na studiach.
Problem z etyką prowadzoną w ten sposób jest jednak taki, że wymagałaby ona nauczyciela, który, przynajmniej w podstawowym zakresie, rozumie filozofię moralności i jest w stanie sensownie streścić uczniom np. Kanta, Platona, Hume’a, Butlera, Johna
Stuarta Milla i tak dalej. Możemy zaś zakładać, że takich nauczycieli nie ma w polskich szkołach za wielu, wobec czego lekcje etyki w formie swego typu swobodnych konwersatoriów nie wydają się złym rozwiązaniem i na pewno są o wiele lepsze od zupełnego braku etyki w szkole.
