Psychologia ma wiele oblicz. Niektóre z nich są zniechęcające i sprawiają, że część z nas niechętnie sięga po lektury z tej dziedziny albo też w ogóle nie czytuje książek psychologicznych. Warto więc wiedzieć, że książki psychologiczne to nie tylko tzw. pop-psychologia, rodem z portali typu lifestyle. Z drugiej strony: wartościowe lektury, często będące dziełami wybitnych przedstawicieli refleksji psychologicznej, wcale nie muszą być najeżone naukowym żargonem i trudne w odbiorze. W naszym tekście przedstawimy kilka kluczowych pozycji, które spełniają te właśnie kryteria.
Naturalnie, poza czytaniem książek warto też wykorzystywać inne dostępne metody pogłębiania swojej erudycji, zwłaszcza jeśli myślimy o podjęciu studiów na takich kierunkach, jak psychologia, kognitywistyka komunikacji czy nawet filozofia (w przypadku niektórych nurty filozofii refleksja filozoficzna często jest trudna do odgraniczenia od spostrzeżeń i tez natury psychologicznej). Wysoce pomocną formą nauki mogą być korepetycje z psychologii, które czytelnik może wyszukiwać poprzez katalog lekcji prywatnych serwisu BUKI.
Korzyści wynikające z czytania książek psychologicznych
Żyjemy w dobie fetyszyzowania tzw. rozwoju osobistego, który nierzadko jest całkowicie nieskoordynowanym nabywaniem losowych kompetencji w połączeniu z bardzo pobieżnym poznawaniem niektórych obszarów wiedzy. Modne są więc na przykład wszelkiego rodzaju (pop)psychologiczne poradniki poruszające takie tematy, jak szczęście, związki, rozwój zawodowy itp.
Oczywiście, dobre lektury z zakresu psychologii niemal zawsze będą mieć także walor poradnikowy, a mówiąc bardziej precyzyjnie: wyposażą one czytelnika w wiedzę dającą się zastosować w praktyce i przynieść wymierne korzyści. To jednak tylko jeden z sensów zgłębiania psychologii, wcale nie najbardziej istotny.
Podobnie, jak inne nauki, psychologia wyewoluowała z namysłu filozoficznego. Za początek nowożytnej, czyli właściwej psychologii uznaje się obszerne (i kontrowersyjne) dzieło Zygmunta Freuda. Nawet jednak ojciec założyciel psychoanalizy nie był wolny od wpływów filozoficznych, a niektóre jego koncepcje zostały wprost “zapożyczone” z pism Friedrich Nietzschego czy Arthur Schopenhauer. Również w XX stuleciu bez problemu możemy wskazać autorów, którzy sytuowali się na pograniczu filozofii i psychologii (lub mówiąc inaczej: obejmowali swoją refleksją obydwie te dziedziny). Najwybitniejsi spośród nich to Karl Jaspers, Gabriel Marcel, Abraham Maslow, Jean Paul Sartre. Również w XX wieku wykształciły się w refleksji psychologicznej takie nurty, jak psychologia humanistyczna oraz egzystencjalna, które posiadały bardzo wyraźne zabarwienie filozoficzne.
Jakie ma to jednak znaczenie? Psychologia to nie tylko “techniczna” wiedza na temat mechanizmów emocjonalnych bądź kognitywnych, które organizują nasze wnętrze. To także pytania dotykające najbardziej rdzennych problemów człowieka. I wreszcie: wiedza psychologiczna to też droga do lepszego poznania i zrozumienia samego siebie, co może (lecz nie musi) przekładać się na tzw. dobrostan psychiczny.
Najważniejsze książki psychologiczne, które zmieniają życie
Każda lista najważniejszych książek z danej dziedziny siłą rzeczy jest arbitralna, zwłaszcza jeśli objętość artykułu pozwala pomieścić na takiej liście jedynie kilka pozycji. Poniższy wybór może więc być zanegowany z różnych pozycji. Nie ma jednak wątpliwości odnośnie do tego, że każda z omówionych książek jest wybitnym przejawem refleksji psychologicznej i że oferuje czytelnikowi naprawdę cenną wiedzę.
Karen Horney, “Nerwica a rozwój człowieka”, “Neurotyczna osobowość naszych czasów”
Karen Horney to jedna z najważniejszych reformatorek klasycznej psychoanalizy. W psychologii zapisała się też jednak jako wnikliwa diagnostka współczesności i rozlicznych patologii procesów psychicznych, jakie są charakterystyczne dla naszej epoki. Właśnie o tym, mówiąc ogólnie, traktuje najsłynniejsze dzieło badaczki, a więc “Neurotyczna osobowość naszych czasów”. To jedna z tych książek, które po prostu trzeba znać, aby być w stanie umieścić swoje funkcjonowanie psychiczne w szerszym kontekście socjologicznym i kulturowym.
Z kolei “Nerwica a rozwój człowieka” to dogłębna analiza tego, w jaki sposób zaburzenia nerwicowe określają rozwój naszej konstytucji psychicznej. Horney analizuje tutaj także rozmaite mechanizmy “samonaprawy”, jakie bywają podejmowane przez osoby zmagające się z problemami emocjonalnymi, wskazując jednocześnie na zagrożenia związane z tego typu formami samoleczenia.
Antoni Kępiński, “Rytm życia”
Pozycja wyróżniająca się na tle innych książek z naszej listy, ponieważ “Rytm życia” Antoniego Kępińskiego to nie esej lub traktat, lecz zbiór tekstów poświęconych różnym tematom. Sam Antoni Kępiński to postać wybitna i, niestety, obecnie nieco zapoznana (jeśli nie liczyć środowiska psychologicznego). Polski autor był pionierem psychiatrii humanistycznej, a jego pisma nie stronią od głębokich refleksji filozoficznych.
W “Rytmie życie” Kępiński podejmuje różne, na pozór bardzo odległe od siebie kwestie. Czytelnik znajdzie tutaj takie eseje, jak np. “Psychopatologia władzy” (lektura jakże ciekawa w obecnej sytuacji politycznej naszego kraju), “Filozofia schizofrenii”, “Pro i contra psychiatrii egzystencjalnej” czy “Z psychopatologii „nadludzi”. Wszystkie teksty łączy niezwykły talent autora, który całkowicie swobodnie porusza się po różnych przestrzeniach refleksji, nie zamykając się w żadnej z akademickich szufladek. Powstają dzięki temu obserwacje i hipotezy, które zdumiewają (a niekiedy wręcz przerażają) czytelnika swoją głębią i trafnością. W czasach taniej psychologii spod znaku lifestyle, “Rytm czasu” jest lekturą o nieocenionej wartości; również dlatego, że pokazuje nam, czym jest prawdziwy, głęboki namysł psychologiczny, wsparty erudycją i ponadprzeciętną przenikliwością autora.
Erich Fromm, “Patologia normalności”
Czym jest “normalność” w kontekście zdrowia psychicznego? Zapewne większość z nas, zagadnięta o to, odparłaby iż te pojęcia są całkowicie tożsame, a więc: normalny=zdrowy psychicznie. W jednej ze swoich najważniejszych publikacji Erich Fromm przekonuje nas, że problemat relacji pomiędzy zdrowiem (czy też dobrostanem) psychicznym a normalnością jest o wiele bardziej złożony.
“Patologia normalności” to wnikliwa analiza, a zarazem krytyka współczesnych społeczeństw, ale też namysł nad tym, czym właściwie jest dobrostan psychiczny i w jaki sposób możemy zdefiniować to pojęcia oraz do czego je odnieść? Fromm zastanawia się również na tym, jakie są psychiczne konsekwencje “ekstremalnej” normalności, a więc całkowitego i bezrefleksyjnego przystosowania życia psychicznego jednostki do norm i wymagań otoczenia.
Karl Jaspers, “Psychologia światopoglądów”
Karl Jaspers zapisał się w historii europejskiej kultury przede wszystkim jako wybitny przedstawiciel filozofii egzystencji. W swoich dziełach, należących do bardzo wymagających lektur, zajmował się między innymi takimi kwestiami, jak istota i granice Rozumu, pojęcie egzystencji, tragiczność, czy relacje pomiędzy wiarą religijną a wiarą filozoficzną (to autorska koncepcja Jaspersa, podobnie jak “Ogarniające” będące kluczowym terminem w jaspersowskiej ontologii).
Jaspers nie był jednak filozofem “z wykształcenia”: do 40 roku życia pracował jako lekarz psychiatra. Jego pierwsze publikacje również mieszczą się w pierwszej kolejności w kategoriach psychologicznych. “Psychologia światopoglądów” to dzieło reprezentujące nurt psychologii rozumiejącej, przeciwstawianej wówczas psychologii wyjaśniającej. Ta pierwsza dążyła do zrozumienia człowieka w całej jego złożoności, nie abstrahując od kwestii egzystencjalnych. Ta druga natomiast chciała traktować ludzką psyche trochę tak, jak zwykły obiekt przyrodniczy, dający się obserwować, mierzyć i, na tej podstawie, “wyjaśniać”.
W swojej kardynalnej pracy Jaspers zajmuje się warunkami powstawania naszego światopoglądu, tym co wpływa nasz sposób postrzegania i rozumienia świata oraz tym, dlaczego niektórzy z nas wybierają myślenie o rzeczywistości zgodne z owym słynnym przykazaniem Spinozy (“Non ridere, non lugere neque detestari sed intelligere”), innym z kolei bliższa jest formuła Nietzschego, który mówił: “Ze wszystkiego, co kiedykolwiek napisano to tylko miłuję, co krwią było pisane”.
Mówiąc krótko, Jaspers zajmuje się psychologicznymi uwarunkowaniami naszego światopoglądu oraz światoodczucia, a także ścisłym związkiem, jaki łączy dymensję psychologiczno-emocjonalną człowieka z wymiarem egzystencjalnym.
Książki psychologiczne dla młodzieży
Każda z książek wymienionych wcześniej jak najbardziej może być czytana również przez młode osoby (może z wyjątkiem pracy Karla Jaspersa). Warto też jednak wskazać tytuły, które mogą być szczególnie cenne dla dorastającego człowieka. Pierwsza z propozycji to kultowa już książka "Porozumienia bez przemocy: o języku życia" autorstwa Marshalla Rosenberga. Dzieło to analizuje nasze codzienny sposoby komunikowania się z innymi (które często są mocno naznaczone różnego rodzaju przemocą) i, w bardzo przystępny, podpowiada jak odmienić swój model komunikacji. Nabycie tej wiedzy już w młodym wieku będzie szczególnie owocne później, i to w co najmniej kilku ważnych wymiarach.
Druga z interesujących propozycji to książka pt. “Jak zdobyć przyjaciół i zjednać sobie ludzi”, napisana przez uznanego psychologa Dale’a Canegie. Zaletą tego tytułu jest prosty język oraz operowanie na zrozumiałych przykładach, przez co lektura nie powinna nastręczać problemów nawet dzieciom w wieku 12-14 lat, czego nie można powiedzieć o książkach autorstwa Fromma czy Horney.
